Evrensel Tasarım Yoluyla Öğrenme: Çeşitliliği Baştan Tasarlamak “UDL: UNİVERSAL DESİGN FOR LEARNİNG”

Bir sınıfa girdiğinizde aynı hedefe yürüyen, fakat farklı yolları seçen öğrenciler görürsünüz. Kimi hızla okur, kimi dinleyerek kavrar, kimi ise eline kalem aldığında düşüncesi netleşir. Tüm öğrencilerin öğrenmeye eşit şekilde erişmesini hedefler. UDL (Evrensel Tasarım Yoluyla Öğrenme) tam da bu tabloyu başlangıç noktası kabul eder. Çerçevenin özünde şu fikir vardır: Öğrenme ortamını en baştan, engelleri azaltacak biçimde esnek kurarsanız daha çok öğrenci derse katılır; daha adil ve istikrarlı sonuçlar üretirsiniz. UDL, katılım, temsil, eylem ve ifade olmak üzere üç alanda hedefle ilişkili seçenekler inşa etmeyi önerir. Seçenek sayısını artırmak tek başına yeterli değildir; önemli olan seçeneklerin hedefe açık bir köprü kurmasıdır. Hedef, kanıt ve ölçütler aynı dili konuştuğunda UDL sınıfın günlük kararlarına nüfuz eder. Böylece öğretmenin işi kolaylaşır, öğrencinin yolu genişler (CAST, 2024).

Katılım alanı merakı başlatan ve sürdüren koşulları düşünmemizi ister. Temsil alanı, içeriğin farklı yollarla anlaşılır kılınmasına odaklanır. Eylem ve ifade alanı ise öğrenilenin birden fazla biçimde gösterilmesini mümkün kılar. Bu üç alan birbirini tamamlar. Örneğin hedef “neden-sonuç ilişkisi kurmak” ise öğrenci yalnızca uzun bir kompozisyonla değil; akış şeması ya da kısa bir sözlü anlatımla da bu hedefe ulaşabilir. Buradaki kritik ayrım şudur: UDL, “herkes için her şeyi sunmak” değildir. Hedef sabit kalır, hedefe giden yollar çeşitlenir. Çerçevenin güncel sürümü olan UDL Guidelines 3.0, tarafsız görünen tasarımların bile kimi öğrenciler için görünmez bariyer oluşturduğunu hatırlatır ve tasarımın başlangıcına bariyer analizini yerleştirir. Böylece bireysel yamalarla değil, sistemli bir planla kapsayıcılık güçlenir (CAST, 2024).

Araştırmalar temkinli bir iyimserlik sunar. Açık erişimli derlemeler, UDL ilkelerine dayalı uygulamaların başarı ve katılımı olumlu etkilediğini; ancak etki büyüklüklerinin bağlama ve uygulama kalitesine göre değiştiğini göstermektedir. Özellikle hedeflerin öğrenci dilinde görünür olması, seçeneklerin hedefle doğrudan ilişkilendirilmesi ve ölçme araçlarının tasarımla tutarlı hale getirilmesi sonuçları güçlendiren ortak bulgulardır.

Deneysel bir çalışmada UDL temelli bir fen bilgisi dersi için tutulan not defteri, iki yıl boyunca geniş örneklemde sınanmış; motivasyon ve başarıda grup düzeyinde anlamlı bir üstünlük bulunmamıştır. Bu sonuç, çerçevenin tek başına bir “sihir” olmadığını; içeriğin niteliği ve yürütme ile birlikte etkili olduğunu göstermektedir. Kısacası UDL, disiplinli bir tasarım yaklaşımıdır: Çerçeve güçlü ama etkinlikler zayıfsa sonuç sınırlı kalır. Çerçeve ile içerik uyumlandığında ise kazanımlar daha kararlı bir şekilde ortaya çıkar (Almeqdad ve ark., 2023; Yu ve ark., 2021).

Türkiye’den ve Uluslararası Denemelerden Sınıf Örnekleri

Kalabalık bir fen dersinde hedefi önce öğrenci diline çevirelim: “Karışımların ayrılma yöntemlerini öğreniyoruz” demek yerine “Mutfakta nişasta ile suyu ayırmak gerekse ne yapardık?” diye soralım. Üç giriş yolu açalım: kısa bir gündelik video, iki görsel üzerinden ayırt etme, sadeleştirilmiş metinden anahtar sözcük çıkarma. Öğrenciler kendilerine uygun yolu seçip ve üç cümlelik ilk izlenimlerini yazarlar. Başarı ölçütlerini baştan paylaşarak herkesin yönünü netleştirelim. Teknoloji gerekli değil; önemli olan hedef ve seçenek ilişkisinin saydamlığı. Bu sayede, katılım, temsil ve ifade aynı derste buluştu; sınıfın gürültüsü öğrenme gürültüsüne dönüştü.

Kuzey Amerika’da yürütülen çok sınıflı bir denemede öğrenciler öğrendiklerini kısa yazı, görsel akış ya da iki dakikalık sesli anlatımla ifade etti. Başarı ölçütleri dersin başında açıklandı ve her yol aynı hedefe işaret etti. Dil bariyeri ya da yazma kaygısı yaşayan öğrenciler için bu düzen katılımı belirgin artırdı. Öğretmenler geri bildirim verirken tek biçim yerine rubrikte ortak ölçütlere dayandı. Öne çıkan fark, öğrencilerin kendi güçlü yollarını fark etmeleriydi. İzleyen haftalarda katılımın sürmesi bu farkındalığın etkisine işaret etti. Bulguların yorumu açıktır: seçenek cömertliği tek başına etkili değildir; etkili olan, ölçütle uyumlu seçenek tasarımıdır.

UDL’yi farklılaştırmadan ayıran çizgi burada belirginleşir. Farklılaştırma çoğu zaman uygulama sırasında bireysel uyarlamaları ifade eder. UDL ise planlama anına bariyer analizini yerleştirir. Okuma hızı, sözcük dağarcığı, dikkat süresi, motor beceri, erişilebilirlik ve kültürel temsil gibi alanlarda görünür engelleri önceden düşünür ve her biri için amaçla ilişkili seçenekler tasarlarsınız. Bu nedenle UDL yalnızca özel gereksinimli öğrenciler için değildir; tüm sınıfa yöneliktir. Teknoloji destekleyici olabilir; fakat şart değildir. İyi yazılmış hedefler, sadeleştirilmiş metinler, görsel not tutma ya da istasyon çalışması gibi düşük maliyetli yollar da aynı mantığı taşır.

Bu pratikler bir araya geldiğinde okul ikliminde iki şey görünür hâle gelir: öğrencinin katılma isteği ve öğretmenin kanıta dayalı karar alma rahatlığı.

Aşağıda konuyu derinleştirmek isteyenler için ücretsiz tam metin erişimli üç makale seçtim. Her biri farklı açıdan çerçeveye ayna tutuyor.

• Almeqdad, Q. I., Alodat, A. M., Alquraan, M. F., Mohaidat, M. A., & Al-Makhzoomy, A. K. (2023). The effectiveness of universal design for learning: A systematic review of the literature and meta-analysis. Cogent Education, 10, 2218191. Tam metin
• Rusconi, L., Anelli, F., Arrigoni, F., & Antonietti, A. (2023). Effects of a Universal Design for Learning training course on teachers’ competencies. Education Sciences, 13(5), 466. Tam metin
• Yu, J., Wei, X., Hall, T. E., Oehlkers, A., Ferguson, K., Robinson, K. H., & Blackorby, J. (2021). Findings from a two-year effectiveness trial of the Science Notebook in a Universal Design for Learning environment. Frontiers in Education, 6, 719672. Tam metin

 

Kaynakça

• Almeqdad, Q. I., Alodat, A. M., Alquraan, M. F., Mohaidat, M. A., & Al-Makhzoomy, A. K. (2023). The effectiveness of universal design for learning: A systematic review of the literature and meta-analysis. Cogent Education, 10, 2218191.
• CAST. (2024). UDL Guidelines 3.0. CAST. Erişim: udlguidelines.cast.org
• Rusconi, L., Anelli, F., Arrigoni, F., & Antonietti, A. (2023). Effects of a Universal Design for Learning training course on teachers’ competencies. Education Sciences, 13(5), 466.
• Yu, J., Wei, X., Hall, T. E., Oehlkers, A., Ferguson, K., Robinson, K. H., & Blackorby, J. (2021). Findings from a two-year effectiveness trial of the Science Notebook in a Universal Design for Learning environment. Frontiers in Education, 6, 719672.